The symbolic binary opposition of lived time (birth, reproduction,
death), on the one hand, and the eternal time, on the other, give us an
overview of the reality of the Christian subject that concerns both his/her relationship
with life and his/her attitude towards death. Based upon the representations of
time in the Byzantine and post-Byzantine art we examine the lived reality of
the Byzantine and post-Byzantine subject in light of the condition of
continuous change of matter (“recycling time”) and its perpetual renewal (regenerative
capacity of nature). The parameters of time in the context of Byzantine and
post-Byzantine art are studied in relation to the lived time of the Christian
subject. The latter “clockwork time” which measures the succession of seasons is
juxtaposed to the indivisible eschatological time of the Christian Heaven which
is dimensionless, unchangeable and permanent. Thus, eschatological time in
Byzantium can only be conceived with an eye to the deep religious spirituality
of the Christian subject.
Based upon a rich material of literary and iconographical sources referring to the notion of time, we study the relationship between the figure of cycle and the perceptions of decay and “futile” life in Byzantium. In particular, we examine the key issues of the circular time (circles of seasons–year, aion–annus, kairos–life), as it was formatted in late antiquity and then assimilated within the Byzantine and post-Byzantine iconographic tradition. The examination of the pictorial material occurs with regard to the Orthodox religious experience, and also to other aspects of Byzantine and post-Byzantine spirituality. In contrast to the unchangeable nature of the Christian God, circular changes are depicted, as early as the 14th c., by a new iconographic subject, already known in Roman times: the seasonal cycle of the twelve zodiac signs, which was a tangible sign of changes, placing at its center the cosmic idea of unity symbolized by the image of God. This iconographic topic which relates to the Psalms 148–150 of David became popular from the 16th century on, as we find it in the majority of post-Byzantine churches. In reality, we witness the survival of the Roman representation of Aion (Century), which moves the twelve-month year in a rotational track, a topic widely decorated during the late Roman period. The representation of eternity was identified to the Supreme Being and the timeless unity that remains identical to itself, by ignoring the seasonal cycles of changes. The Byzantine and post-Byzantine illustration of the three psalms of David, like those of Kairos, usually decorated the western part of the Christian churches. But if Kairos was meant to be the symbolic expression of decay and “futile” life, the depictions of the three psalms glorified the everlasting renewal of nature and the eternity of the heavenly Creator.
Από τις δομικές παραμέτρους του βίου και του πολιτισμού, που συνιστούν ο χώρος και ο χρόνος, μελετούμε το πολιτισμικό φαινόμενο του χρόνου στο περιβάλλον της προνεωτερικής κοινωνίας, μέσα από τις εικαστικές του, βυζαντινές και μεταβυζαντινές, σχηματώσεις. Η νοηματοδότηση του χρόνου καθορίζει την ποιοτική διαμόρφωση της αντίληψης γι’ αυτόν και καλλιεργεί τη συνείδηση της σχέσης του ανθρώπου με τον τόπο, ο οποίος, άλλοτε δομημένος κοσμικά άλλοτε βιωμένος τελετουργικά, δίνει νόημα στο βίο. Στις προνεωτερικές κοινωνίες, ο χρόνος συνίσταται στην κυκλική διαδοχή αντίθετων καταστάσεων που διέπονται από κανονικότητα (σκοτάδι-φως, ημέρα-νύκτα, θέρος-χειμώνας). Το πέρας της ροής του χρόνου, η ασυνέχεια του βίου, υπαγορεύονται από το θάνατο. Η ιστορική αντίληψη για το θάνατο, είτε ως συνείδηση της ασυνέχειας της ζωής, είτε ως πρόσβαση στην αιωνιότητα, σύμφωνα με τη χριστιανική θεώρηση του κόσμου, προσδιορίζει τον τρόπο βίωσης της καθημερινότητας του ανθρώπου, που τελικά μεταβάλλει και την ποιότητα του ίδιου του χρόνου. Έχει ενδιαφέρον πως, αν και ο χριστιανισμός θέτει τη ζωή υπό την οπτική της αιωνιότητάς της, όλες οι απεικονίσεις του χρόνου σε βυζαντινούς και μεταβυζαντινούς ναούς υπαγορεύονται, όχι από την πίστη στην αθανασία, αλλά από το προσδιοριστικό στοιχείο του θανάτου και του τρόμου της αποσύνθεσης.
Η πραγμάτευση του χρόνου ως πολιτισμικού μορφώματος, όπως μορφοποιήθηκε στο ελληνορωμαϊκό πολιτισμικό περιβάλλον, κινείται προς την κατεύθυνση της πολιτισμικής του επανέδρασης στο περιβάλλον του βυζαντινού-μεταβυζαντινού πολιτισμού, ώστε να αναδειχθούν οι υπαρκτικές διαφοροποιήσεις και οι μετασχηματισμοί από τον έναν πολιτισμό στον άλλο που αφορούν σε ζητήματα υβριδικότητας, πολυμορφίας, διαφορετικότητας και αλληλοπεριχώρισης. Επιπλέον, η σύλληψη του νοήματός του μέσα από την αναπαραστατική του λειτουργία αποσκοπεί να συνδεθεί η έννοια του χρόνου με το αντικειμενικό υπόβαθρο του πολιτισμικού περιβάλλοντος μέσα στο οποίο είναι οντικά θεμελιωμένος. Η προσέγγιση είναι αναγώγιμη προς τις πολιτισμικές κατευθύνσεις με τις οποίες το μόρφωμα του χρόνου συνάδει, καθώς κάθε εικονιστική εκδίπλωση του χρόνου είναι θεμελιωμένη σε ένα συγκεκριμένο γεγονοτικό υπόστρωμα που, ωστόσο, εγκαθιδρύει μια σχεσιακότητα πολιτισμικών αλληλεπιδράσεων και επαφών.
Η προβληματική, καθώς και το σύνολο των θέσεων οι οποίες προκύπτουν από την ανάλυση των θεμάτων του «βιούμενου χρόνου» στην ιστορική τους διάσταση -σε αντιδιαστολή προς τον αιώνιο χρόνο του κοσμικού δημιουργού-, αποκαλύπτουν το πνευματικό κλίμα του βυζαντινού και του μεταβυζαντινού πολιτισμού, τον γενικότερο ιδεολογικό του προσανατολισμό, αλλά και την αλληλοσυμπλοκή των εν λόγω πολιτισμικών μορφωμάτων που άπτονται της έννοιας του χρόνου με την οικονομική και κοινωνική ιστορία. Η μέθοδος επιστημονικής προσέγγισης που υιοθετείται προκύπτει από τη γόνιμη διαλεκτική ιστορίας του πολιτισμού και κοινωνικών επιστημών στο περιβάλλον ενός διεπιστημονικού διαλόγου. Έτσι, οι αναπαραστάσεις του χρόνου αποκαλύπτουν νέες όψεις τόσο του ανθρωπολογικού όσο και του εκκλησιαστικού χρόνου, οι οποίες αναδεικνύουν τον ιδιαίτερο χαρακτήρα της βυζαντινής και μεταβυζαντινής κοινωνίας, ιδωμένης μέσα από το πρίσμα της ιστορίας των ιδεών που τις συγκροτούν.
Η ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΗΣΗ ΤΩΝ ΑΙΝΩΝ
Βλ. επίσης την ακόλουθη σχετική εργογραφία (http://www.scribd.com/Merantzas):
- Η παρουσία ασιατικών εικονογραφικών στοιχείων στο πολι¬τισμικό περιβάλλον της επονομαζόμενης «Σχολής της ΒΔ Ελλάδας». Το ζωγραφικό θέμα της materia informis, στο Χ. Σταυράκος (επιμ.), Πρακτικά του Α΄ Διεθνούς Συνεδρίου Σινο-ελληνικών Σπουδών, Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, Ιωάννινα 2008, 183-207, εικ. 1-8.
- Ο φθοροποιός κύκλος του Μάταιου Βίου: Επιβίωση ενός πολιτισμικού σχήματος της ελληνορωμαϊκής αρχαιότητας στη βυζαντινή και τη μεταβυζαντινή τέχνη, στο Π. Νούτσος (επιμ.), Μορφές κατανόησης και Διαχείρισης του Χρόνου, Ιωάννινα 2005, 79-102, εικ. 1-17.
- «Είναι και γίγνεσθαι» στη μεταβυζαντινή εικονογραφία», στο Α. Παλιούρας - Α. Σταυροπούλου (επιμ.), Μίλτος Γαρίδης (1926-1996) ΑΦΙΕΡΩΜΑ, τ. Β΄, Ιωάννινα 2003, 427-441, εικ. 1-4.
- Η μεταβυζαντινή εικόνα του σκελέθρου. Το δίλημμα της οργανικής ή πνευματικής επιλογής και η αποπροσωποποίηση του ανθρώπου απέναντι στο θάνατο», Δωδώνη 32 (2003), 353-388, εικ. 1-20.
- Η αντίληψη του χρόνου στην παράσταση των ψαλμών 148-150, Δωδώνη 30 (2001), 237-288, εικ. 1-8.